تاق فرهاد، میراثِ بر باد رفته!

اسکان نيوز: ارنست هرتسفلد باستان‌شناس و ایران شناس آلمانی اولین کسی بود که در دهه‌های ابتدایی قرن 19 از این گوردخمه یاد می‌کند. بعدها شادروان مسعود گلزاری در بازدیدی که از این گوردخمه دارد، آن را اثری مربوط به دوره ماد می‌داند. البته مدت‌ها بعد یک باستان شناس دیگر آلمانی به نام پیترکالمایر از این گوردخمه دیدن می‌کند و با توجه به نقش برجسته فروهر که در کنار ورودی آن حجاری شده، این گوردخمه را مربوط به دوره هخامنشی می‌داند. 

و اما چندسالی است که اثری به این مهمی و با این دیرینگی که به ثبت ملی نیز رسیده، هر روز یک بلا را به چشم می‌بیند. روزی در داخل آن لاستیک ماشین می‌سوزانند و روی سفیدش را به سیاهی ذغال تبدیل می‌کنند و بخشی از سقف گوردخمه فرو می‌ریزد و روز دیگر عده‌ای «وندال» روی دیوارهای آن با افشانه رنگ، یادگاری و آگهی تبلیغات می‌نویسند.  

عمق فاجعه آنجا رخ می‌دهد که عده‌ای دیگر به سودای کشف گنج، با چکش به جان این اثر باستانی می‌افتند و با شکستن بخشی از نقوش سنگی، زخم هایی ابدی بر پیکرش می زنند و کسی هم تاکنون نیامده تا مرهمی بر این زخم‌ها بگذارد و آن‌ها را مرمت کند. 

آرامگاه ابدی شاهزاده باستانی، این روزها درد تلخ دیگری را هم تجربه می کند و آن تبدیل شدن به پاتوقی برای معتادان و کارتن خواب‌هاست! 

 

«این اثر متاسفانه مدت‌ها است که پاتوق معتادان شده است.» این جمله را جمال کریمی از فعالان میراث فرهنگی روانسر می گوید و اضافه می‌کند: متاسفانه به علت نبود حفاظ و حصار و عدم ساماندهی محوطه، علاوه بر مشکل پاتوق شدن داخل گور دخمه، یادگاری نویسی، تبلیغات تجاری با رنگ افشانه ای روی نقش، شکستگی بخشی از نقش بر اثر ضربه چکش و همچنین سوختگی و دود حاصل از سوزاندن لاستیک خودرو در داخل فضا مسقف آن و ریزش سقف در نتیجه حرارت شدید آسیب زیادی به این اثر مهم و منحصر بفرد زده است. البته بسیاری از تخریب‌ها در طول چند سال اخیر اتفاق افتاده است.

وی در ادامه در خصوص اهمیت و قدمت این گوردخمه اشاره‌ای به بازدید پیتر کالمایر آلمانی از این اثر می‌کند و ادامه می‌دهد: باستان‌شناسی آلمانی به نام پیتر کالمایر سال 1355 از گوردخمه روانسر دیدن کرد که نتایج بررسی خود را همراه با عکس‌هایی از این اثر و پلان آن در ژورنال آلمانی «باستان شناسی ایران» در سال 1978 منتشر کرد. وی در آن مقاله با توجه به شواهد مختلف این گوردخمه را به دوره هخامنشی مرتبط دانست. البته برخی باستان شناسان دیگر همچون پرفسور مسعود گلزاری و محمد حسین جلیلی این اثر را مربوط به دوره ماد دانسته‌اند. فون گال، باستان شناس دیگر آلمانی این دخمه را مربوط به دوره‌های پس از هخامنشی(سلوکی یا اشکانی) می‌داند. طبق نظر علی‌رضا جعفری‌زند این گوردخمه با توجه به شکل آن باید مربوط به اواخر دوره هخامنشیان باشد، یعنی از  زمان اردشیر دوم و سوم هخامنشی به این سو. 

کریمی اضافه می‌کند: این آرامگاه به گمان بسیار باید متعلق به یکی از شاهزاده‌های هخامنشی باشد، زیرا منطقه کرمانشاه یک از مراکز مهم هخامنشیان به شمار می‌آمده است. کف این گور دخمه در آبانماه 1399 توسط شهرداری روانسر پاکسازی شد، اما پاکسازی رنگ‌های افشانه‌ای از سطح نقش برجسته، مرمت درزها و شکستگی‌های ایجاد شده در سال‌های اخیر در سطح نقش برجسته و داخل گور دخمه از اقداماتی است که اولویت دارند.

وی ادامه داد: محوطه این اثر نیازمند ساماندهی و محوطه سازی است. گوردخمه روانسر نیازمند توجه میراث فرهنگی و شهرداری روانسر است، زیرا با تداوم این شرایط تخریب بیشتر آن را شاهد خواهیم بود.

این فعال میراث فرهنگی در ادامه می گوید:  متاسفانه شهرداری روانسر و میراث فرهنگی استان در امر ساماندهی و بازسازی و محوطه‌سازی این اثر فاخر باستانی تعلل کرده‌اند تا این اثر ملی به پناهگاه و پاتوق معتادان و مخربان تغییر کاربری دهد.

وی یادآور می‌شود: سال گذشته در معیت مدیر کل ثبت آثار میراث فرهنگی کشور، معاون فرهنگی موزه ملی ایران و رئیس میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان روانسر بازدیدی از این اثر فاخر داشتیم و بجز شرمندگی حرفی برای گفتن نداشتیم. ماه گذشته هم کارگروهی تخصصی از همشهریان روانسری برای حفظ این گنجینه‌های ارزشمند که شناسنامه و هویت شهرمان است را تشکیل دادیم که در کنار تاسیس موزه مردم شناسی به دنبال یافتن راهکارهایی برای برون رفت از این شرایط بحرانی هستیم. 

کریمی در ادامه سخنانش به بیان راهکارهایی برای نجات این گوردخمه می‌پردازد و می‌گوید: برای مرمت گوردخمه ابتدا باید رنگ‌های روی نقوش و داخل گور دخمه توسط مرمتگر میراث فرهنگی و به شیوه‌ای که آسیبی وارد نکند پاکسازی شود. پیش از این میراث فرهنگی کردستان موفق شده یادگاری نویسی‌های غار «کرفتو» را پاکسازی کند. سال پیش در همایش بین‌المللی باستان‌شناسی «عصر آهن و مفرغ» در شهر سنندج در نشستی که با پرفسور مسعود گلزاری داشتم تصاویر جدید و وضعیت گور دخمه را به ایشان که شناخت جامعی داشتند نشان دادم بسیار متاثر شدند که به سر این اثر فاخر چه آورده اند و قول دادند که در اولین زمان هماهنگی کنند تا گوردخمه را شخصا مرمت کنند که متاسفانه چند ماه پیش جان به جهان آفرین تسلیم کردند و این همکاری میسر نشد.

 کریمی می گوید: محوطه باید زیر نظر کارشناسان میراث فرهنگی ساماندهی شود، زیرا علاوه بر خود گور دخمه یک گورستان صفوی در چند صد متری شمال آن و یک غار با آثار اواخر پارینه سنگی در جنوب آن قرار دارد. پیش از این باستان شناسان روی کوه قله که گوردخمه در دیواره آن است، ابزار سنگی با قدمت بیش از چهل هزار سال را کشف کرده اند که احتمالا مدرکی از زندگی انسان نئاندرتال در این ناحیه است. همچنین برای جلوگیری از ریختن زباله در گور دخمه و دامنه کوه و استفاده از آن بعنوان تجمع معتادین میراث و شهرداری باید همراه با نیروی انتظامی در این خصوص جلسه ای برگزار کنند و مقرر شود که هم گشت نیروی انتظامی هر روز سری به آن‌جا بزند و هم یک مامور شهرداری چند روز یکبار داخل و جلوی آن را نظافت کند. 

کریمی در ادامه اضافه می کند: لازم است با ساماندهی این ناحیه مسیر گردشگری از سراب روانسر به غار و گوردخمه و گورستان صفوی تعریف شود تا هم گردشگران بتوانند از این آثار در یک مسیر تغریف شده دیدن کنند و هم با محیط سازی این مجموعه آثار بهتر محافظت و معرفی شوند.

 وی اظهار امیدواری کرد با تبدیل یک بنا قدیمی با معماری شاخص دوره قاجار و اوایل پهلوی در شرق سراب روانسر و در نزدیکی گور دخمه به موزه تاریخ و مردم شناسی روانسر بتوان این مجموعه را بهتر به گردشگران معرفی کرد.

 

دکتر کامیار عبدی، استاد باستان شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران هم سهل الوصول بودن این اثر باستانی را عامل تمام بدبختی‌های آن می‌داند و در این رابطه، می‌گوید: چندسال پیش بود که در یکی از سفرهایم به کرمانشاه این گوردخمه را از نزدیک دیدم. گوردخمه‌ای که برخلاف اکثر گوردخمه‌هایی که در منطقه غرب کشور هستند و در دل صخره‌های مرتفع کنده شده‌اند، سهل الوصل است. از شانس بد این گوردخمه سازنده اش آن را در مکانی قابل دسترس ایجاد کرده، بگونه ای که به راحتی می توان به آن دست پیدا کرد تا این شرایط امروز برایش رقم بخورد. همان زمان هم سرنگ و وسائل تزریق معتادان، آشغال، یادگاری نویسی و جای آتش روشن کردن را در آن دیدم و این روزها هم که خبر می‌رسد که جای کارتن خواب‌ها و معتادان شده است. 

وی در ادامه حرف‌هایش با اشاره به قدمت و اهمیت باستانی این گوردخمه می‌گوید: تا دهه‌های 1960 تا 1970 میلادی گفته می‌شد که این گوردخمه مربوط به دوره ماد است که مبنا این نظر هم این بود که در  سال 1920 اولین بار هرتسفلد آن را مربوط به دوره ماد دانسته بود. از این دهه‌ها به بعد گاهی آن را مربوط به دوره هخامنشی و گاهی هم مربوط به دوره بعد از هخامنشی می‌دانستند. با این وجود آن‌چه که مسلم است هنوز روشی که به‌طور قطع بگوید مربوط به چه دوره‌ای از تاریخ است وجود ندارد، مگر آن‌که حدود پنجاه سال دیگر که روش‌های جدیدی برای تعیین زمان دقیق این گوردخمه‌ها ایجاد شود. 

استاد باستان شناسی دانشگاه شهید بهشتی در ادامه این گفت‌وگو به بیان راهکارهایی برای نجات گوردخمه باستانی روانسر می‌پردازد و می‌گوید: باتوجه به این‌که بیشتر گوردخمه‌ها مانند گوردخمه روانسر در داخل اراضی منایع طبیعی واقع شده‌اند، برای همین فکر می‌کنم میراث فرهنگی باید نامه‌نگاری‌هایی با دولت داشته باشد و درخواست کند که این اراضی را از منابع طبیعی بگیرد و در اختیار میراث فرهنگی قرار دهد تا برنامه نجات آن را شروع کنند. همچنین گروهی از مرمتگران بناهای تاریخی را از تهران به روانسر بیاورند تا رنگ آمیزی‌های آن را پاک و شکستگی‌هایش را ترمیم کنند. در نهایت هم می‌توان با بیرون راندن کارتن خواب‌ها و حصارکشی اطراف این بنا یک نگهبان آن‌جا گذاشت و بازدید از آن را بلیط فروشی کرد تا این‌گونه نجات پیدا کند که فکر می‌کنم کار پیچیده‌ای نباشد، اما کمی همت می‌خواهد که متاسفانه در مسئولین میراث فرهنگی ما همت چندان وجود ندارد.

وی بخش پایانی سخنانش را این‌گونه به پایان می‌رساند و می‌گوید: فکر می کنم بعد از خوزستان و فارس، کرمانشاه دارای بیشترین آثار تاریخی در کشور باشد، چه از نظر آثار صخره‌ای و چه محوطه‌های تاریخی. بنابراین میراث فرهنگی باید برخوردی قاطع‌تر داشته باشد تا این اتفاق‌ها تکرار نشود.... 

ایسنا نوشت، در خاتمه باید گفت، همانطور که دکتر کامیار عبدی در بخشی از سخنانش به این موضوع اشاره کرد، شاید تعدد آثار تاریخی در کرمانشاه باعث شده تا مسئولین میراث فرهنگی بخشی از این آثار را به حال خود رها کنند، این درحالی است که برخی شهرها آرزوی  داشتن یکی از این میراث تاریخی را دارند. نمونه دیگری از وضعیت نامطلوب برخی از آثار تاریخی استان، بنا سنگی «سان رستم» در جنوب شهر کرمانشاه است که آن هم وضعیتی مشابه گوردخمه روانسر دارد و سال‌هاست مورد بی‌توجهی مسئولان میراث فرهنگی قرار گرفته است.